Krótkim, ale bogatym w informacje testem organizacji jest analiza firmy uwzględniająca jej stabilność finansową i sytuację dochodową i udział w rynku. Do oceny pozycji konkurencyjnej firmy wystarcza znajomość
(względnego) udziału w rynku i wskaźnika rentowności kapitału (ROA lub ROE), ale do oceny pozycji strategicznej, oprócz wymienionych trzeba także znać wskaźniki finansowe. Na tzw. krótki test składa się zestaw złożony z jednego wskaźnika operacyjnego służącego jednocześnie do kontroli dochodowości firmy (rentowność kapitałów własnych), trzech wskaźników finansowych; dwa z nich udział kapitału własnego i zadłużenie w latach przedstawiają stabilność finansową, a udział nadwyżki pieniężnej w obrocie opisuje również sytuację dochodową przedsiębiorstwa. Dopełnieniem conditio sine qua non jest oczywiście udział w rynku. Czasem dla zobrazowania płynności finansowej firmy dobrze jest podać – często stosowany w praktyce przez menedżerów finansowych – wskaźnik płynności szybkiej, rozumianej jako iloraz aktywów bieżących do pasywów bieżących. Do oceny pozycji strategicznej wystarczy zbadanie poziomu wskaźników testu krótkiego [86 s. 64] i udziału w rynku – w ujęciu dynamicznym i w odniesieniu do średniej w branży (innych firm w branży), a do badania łańcucha przyczynowo-skutkowego firmy i analizy strategicznej w aspekcie finansowym konieczne jest przeprowadzenie pełnej analizy wskaźnikowej.
W literaturze występuje wiele różnych definicji wskaźników. Dodatkowo, trzeba podkreślić, że polskie przepisy nie są zgodne ze standardami zachodnimi. Z uwagi jednak na tendencję zbliżania polskich standardów do księgowości europejskiej [124,65] i możliwość bardziej wszechstronnego badania firmy w oparciu o kryteria zachodniej księgowości, zastosowano je do oceny firmy.
Podstawowym, syntetycznym i powszechnie stosowanym miernikiem oceny efektywności jest (prosta) roczna stopa zwrotu z posiadanego przez firmę całkowitego majątku (aktywów całkowitych) lub kapitału (pasywów całkowitych), zwaną stopą zwrotu z aktywów, stopą zyskowności netto majątku ROA – Return On Assets lub rentownością netto. Wskaźnik rentowności zaangażowanego majątku (kapitału) ROI – Return On Investments równa się ilorazowi zysku netto do zaangażowanego kapitału (majątku), tj. zainwestowane aktywa minus bieżące zobowiązania nieodsetkowe (handlowe) – a więc jest to suma pozycji: środki trwałe + należności, tj. handlowe zobowiązania bieżące. W literaturze zachodniej często spotykana jest definicja rentowności zaangażowanego kapitału (ROCE – Return On Capital Employed) jako stosunek EBIT’u do średniej w roku wartości aktywów, tj. sumy aktywów całkowitych na początku i na końcu roku podzielonej przez dwa [38 s.258]. Zbliżonym do tego wskaźnika pojęciem jest ogólna stopa zwrotu (Basic Earning Power Ratio) wyrażona ilorazem zysku operacyjnego (EBIT) do sumy bilansowej, nazywanej w literaturze anglojęzycznej także ROA [48 s.216]. W przypadku stosowania tego pojęcia oznaczony on będzie jako ROA*.
Wskaźnik ROCE/ROA* zawierający jako sprawdzian efektywności – zysk operacyjny, jest użyteczny przy porównywaniu firm działających w różnych systemach podatkowych (krajach) oraz o różnej strukturze kapitału. Przez niezależność od stopy podatkowej, procentowej (kredytowej) i struktury kapitału daje wyraz ważnej zdolności firmy do wypracowania zysku z działalności podstawowej. ROA*/ROCE opisuje zyskowność jaką firma uzyskała by z aktywów, gdyby finansowała swoją działalność jedynie kapitałem własnym (nie płaciłaby odsetek) oraz zwolniona byłaby z podatku. Pożądany poziom wskaźnika dla przemysłu kształtuje się na poziomie 7% – 10% [86 s. 41,8]. W przypadku uzyskiwania straty operacyjnej (ROCE/ROA* przyjmuje wartość ujemną) przedsiębiorstwo może mieć pewność, że działalność do prowadzenia której zostało powołane jest nieuzasadniona. Oparcie oceny firmy na zysku operacyjnym pozwala stwierdzić w sposób nie budzący zastrzeżeń, czy zyski lub straty są związane z jej działalnością podstawową czy też leżące poza nią (dotyczące zagadnień finansowych). Ponadto wskaźnik ROCE/ROA* przyjmując za punkt odniesienia średnią wartość kapitału firmy w roku zmniejsza niebezpieczeństwo niewłaściwego wyniku w sytuacji gdy tuż przed sporządzeniem bilansu końcowego (w oparciu który przygotowywana jest analiza wskaźnikowa) firmy następuje jednorazowa zmiana w aktywach lub pasywach firmy (np. zaciągnięcie kredytu). Warte podkreślenia jest fakt uwzględnienia, że zysk operacyjny EBIT zawiera korektę wyniku operacyjnego netto (NOI) o straty lub zyski nadzwyczajne, a więc mogące zniekształcać obraz firmy w aspekcie podstawowej działalności firmy. Dlatego najbardziej miarodajnym parametrem w tym przypadku powinien być wynik netto firmy (NOI) [70 s. 149], czyli iloraz NOI do sumy bilansowej (aktywów).
W pracy tej wskaźnik zwrotu majątku ROA (Return On Assets) będzie określony jako stosunek zysku netto (Net Profit) do sumy bilansowej (całkowitego kapitału – pasywów lub całkowitego majątku – aktywów), czyli:
Zysk netto
ROA = ———————–
Suma bilansowa
W przypadku innej definicji ROA, będzie to wyraźnie zaznaczone. Wymowa tego wskaźnika jest już inna, gdyż zysk netto jest pomniejszony o odsetki i podatek, a więc zależy od miejsca (kraju) działalności i operacji finansowych przedsiębiorstwa. Jednak przyjmując do obliczeń zysk netto otrzymujemy jednocześnie informację o końcowym efekcie prowadzonej działalności, tzn. po uwzględnieniu wszystkich koniecznych odliczeń. Przekształcając nieco powyższy wzór (analiza piramidalna), otrzymujemy:
Wskaźnik ROA zależy od poziomu rentowności (sprzedaży) obrotów (ile zysku netto daje każda złotówka sprzedaży) i wielkości rotacji kapitału (ile razy całkowite aktywa „obróciły się” w przychodach, tzn. ile przychodu przyniosła jedna złotówka kapitału – aktywów). Pożądany poziom rentowności obrotów w przemyśle (w zależności od branży) powinien wynosić 6%-16% [8], a rotacja kapitału około 1,1- 2,0x, co daje ROA na poziomie 10% [8] , chociaż inne kombinacje wskaźników NPM (ROS) i TAT też pozwalają osiągnąć rentowność na wymaganym poziomie. Zmniejszanie wskaźnika NPM (ROS) i powiększanie TAT odpowiada w praktyce maksymie „mała marża, duży obrót” .
Najważniejszym kryterium (finansowej) oceny firmy z punktu widzenia inwestorów – jej papierkiem lakmusowym – jest wskaźnik ROE (Return On Equity lub Rate of Return on Shareholders Investment) i najczęściej wyrażany jako iloraz zysku netto do kapitału własnego[1]:
zysk netto
ROE = ——————–
kapitał własny
Wprowadzenie tego miernika do oceny przedsiębiorstwa jest podyktowane tym, że wskaźnik ROA służy tylko do pomiaru efektywności działania organizacji, nie mówiąc nic o zyskowności kapitału powierzonego firmie przez właścicieli. A przecież, podstawowym celem działalności gospodarczej każdego człowieka jest maksymalizacja bogactwa, celem zaś działania podmiotu gospodarczego – maksymalizacja wartości podmiotu, dzięki której następuje maksymalizacja bogactwa właścicieli. Może to nastąpić tylko przez wytworzenie wolnego kapitału netto w firmie, który wynika z maksymalizacji zysku netto. Dzięki temu możliwe jest powiększanie kapitału własnego (właścicieli). Do tego właśnie celu jest wykorzystywany wskaźnik ROE, który informuje o zdolności firmy do zaspokojenia oczekiwań właścicieli.
Wskaźnik ROE może być przedstawiony również jako iloczyn ROA odzwierciedlającego zysk na całych aktywach i tzw. mnożnika kapitału własnego (EM – Equity Multiplier) – zdefiniowanego jako stosunek aktywów do kapitału własnego – wyrażającego strukturę finansową pasywów. Mnożnik kapitału określa wielkość dźwigni finansowej stosowanej przezprzedsiębiorstwo i nazywa się także mnożnikiem dźwigni. Można więc napisać następujące równanie:
Jak widać z powyższego wzoru wartość ROE zależy od mnożnika kapitału (odwrotność udziału kapitału własnego w pasywach) własnego, który odzwierciedla strukturę kapitałów (pasywów). Rozwijając, dekomponując dalej poszczególne składniki powyższego wyrażenia można doprowadzić do wyszczególnienia najdrobniejszych elementów działalności firmy mających wpływ na wartość ROE, podobnie jak w przypadku analizy wskaźników chłonności analizie dodanej wartości. Gdy EM=1, (odpowiada to sytuacji gdy cały kapitał firmy jest własnością firmy) rentowność kapitałów własnych jest równa rentowności majątku ROI (ROA) – kapitał obcy nie istnieje. W sytuacji posiadania w firmie kapitału obcego (EM>1), można określić stopień dźwigni finansowej, czyli zysk jaki daje zastosowanie kapitału obcego w firmie. Wielkość tego wskaźnika jest więc istotna z punktu widzenia ryzyka inwestorów. Normalny poziom tego wskaźnika dla firm produkcyjnych wynosi EM = 1,5-2 (udział kapitału własnego 50-70%), a na przykład dla banków kształtuje się na poziomie EM = 20-30, gdyż głównym źródłem kapitałów w banku są kapitały obce (udział kapitału własnego 3-5%).
[1] Kapitały własne obejmują wszelkie kapitały podstawowe (akcyjny, udziałowy, zakładowy itp.), rezerwowe (np. zapasowy, wynikający z nadwyżki ceny emisyjnej nad nominalną lub z przeszacowania majątku) i celowe (np. inwestycyjny, a także zyski z poprzednich lat, nie włączone formalnie z do kapitałów własnych. Kapitał własny (a właściwie wartość firmy netto) może być także obliczony na podstawie wzoru [71 s. 37]: kapitał własny = aktywa – kapitały obce.