Aktywa i pasywa

Ogół składników majątkowych przedsiębiorstwa w ujęciu wartościowym nazywamy aktywami. Należą do nich środki gospodarcze będące własnością przedsiębiorstwa, które są wykorzystywane przy realizacji operacji gospodarczych związanych z jego działalnością. Mają one charakter majątku trwałego lub obrotowego. Majątek przedsiębiorstwa może pochodzić z różnych źródeł. Może to być kapitał własny lub obcy. Źródła finansowania noszą w bilansie nazwę pasywów. W przeciwieństwie do aktywów, które mogą mieć postać wartościową lub rzeczową, pasywa występują tylko w ujęciu wartościowym. Wszystkie aktywa przedsiębiorstwa muszą znajdować odbicie w pasywach, dlatego globalne sumy aktywów i pasywów są zawsze równe.1

Charakterystyczną cechą bilansu jest fakt, że wykazany stan końcowy staje się równocześnie stanem początkowym w bilansie otwarcia w następnym okresie obrachunkowym. Bilans jako rachunek statystyczny sporządzony na dany moment czasu nie wykazuje strumieni wartości, które towarzyszą prowadzonej działalności gospodarczej oraz operacjom finansowym na rynku kapitałowym. Obejmuje on natomiast skutki tych procesów i towarzyszącym im strumieni wartości, które są widoczne w zmienionych wartościach aktywów i pasywów bilansu.

Regulację prawną dotyczącą układu bilansu zawiera Rozporządzenie Ministra Finansów z 15 stycznia 1991 roku w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości. Wykorzystano w nim rozwiązania stosowane w krajach EWG. Takie uregulowanie zasad sporządzania i układów bilansów umożliwia jednoznaczną ocenę ich prawidłowości. Poza tym pozwala to porównać dane bilansowe różnych firm, ponieważ treść poszczególnych pozycji aktywów i pasywów jest jednorodna pod względem ekonomicznym. Aktywa i pasywa bilansu przedsiębiorstw są ujęte w określonej logicznej kolejności i łączone w grupy o zbliżonej treści ekonomicznej (rys.1).2

Po stronie aktywów składniki majątkowe uszeregowane są według zwiększającego się stopnia płynności, z jaką one mogą być zamienione na gotówkę. W pierwszej kolejności ujmuje się majątek trwały, którego cykl obrotowy w przedsiębiorstwie jest dłuższy niż jeden rok, a w dalszej kolejności pozycje majątku odtwarzane w zasadzie w jednym cyklu. Z kolei po stronie pasywów wykazuje się poszczególne pozycje według stopnia pilności ich zwrotu. Dlatego w pierwszej kolejności podaje się kapitały własne, następnie zobowiązania długoterminowe płatności przekraczającym jeden rok, a następnie zobowiązania krótkoterminowe. Kapitał własny i zobowiązania długoterminowe są kapitałami stałymi, zaangażowanymi w działalność przedsiębiorstwa na dłuższy czas.3

Jedną z pozycji aktywów stanowi majątek trwały. Decyduje on o zdolności produkcyjnej przedsiębiorstwa. Jego udział w strukturze jest uzależniony w dużym stopniu od specyfiki branży. I tak na przykład w działalności handlowej stanowi on zazwyczaj kilkanaście procent całości aktywów, a w działalności produkcyjnej jego udział może dochodzić do 90%. Jest on uważany za majątek obarczony wysokim ryzykiem ze względu na jego małą płynność. Tym samym zwiększa on ryzyko własnej firmy. Ale z drugiej strony jest on często wyznacznikiem wiarygodności przedsiębiorstwa. W majątek trwały skłonne są inwestować przedsiębiorstwa, które dobrze postrzegają przyszłość branży, w której działają.

Majątek obrotowy stanowi kolejną pozycję aktywów w bilansie firmy. Ulega on ciągłym przemianom w procesie produkcyjnym. Jego ilość zależy głównie od sprawności zarządzania tym majątkiem i skali produkcji. Majątek obrotowy składa się z zapasów, należności i środków pieniężnych. Optymalna wielkość tego majątku jest kompromisem między kosztami jego utrzymania, wynikającymi z zamrożonych w nim kapitałów, a funkcjami, które poszczególne jego rodzaje spełniają w przedsiębiorstwie. Im sprawniejsze będzie zarządzanie majątkiem obrotowym, tym większe tendencje spadkowe będzie wykazywała jego wielkość. Z kolei wzrost produkcji powoduje wzrost zapasów. Większa sprzedaż rodzi więcej należności, większe zakupy zaś więcej zobowiązań i w związku z tym większą ilość środków pieniężnych niezbędnych do ich regulowania. Dlatego też wzrost majątku obrotowego wynikający ze wzrostu sprzedaży jest uzasadniony, ale nie uzasadniony takim wzrostem będzie sygnalizował złe zarządzanie nim.4

Źródłami finansowania przedsiębiorstw są pasywa. Zwraca się w nich szczególną uwagę na proporcje w finansowaniu między kapitałami własnymi i obcymi. Rodzaj kapitałów własnych zależy od formy organizacyjno-prawnej przedsiębiorstwa. W firmie państwowej będzie występował kapitał założycielski i kapitał przedsiębiorstwa, natomiast w spółce akcyjnej, kapitał akcyjny i kapitał zapasowy. Mają one dla przedsiębiorstwa podstawowe znaczenie, gdyż bez nich trudno ubiegać się o pozyskiwanie kapitału obcego. Duży udział kapitałów własnych w finansowaniu przedsiębiorstwa podnosi jego wiarygodność kredytową. Z drugiej jednak strony, nie korzystanie z obcych kapitałów pozbawia przedsiębiorstwo korzyści płynących z przejmowania zysku wypracowanego przez kapitały obce. Te ostatnie mogą być również źródłem ryzyka. Z powyższych rozważań wynika, że optymalna struktura kapitałów jest wynikową między korzyściami płynącymi z zaangażowania kapitałów obcych a rynkiem, które one wnoszą do przedsiębiorstwa.5